قراردادهای هوشمند توافق دیجیتالی هستند که بر بستر بلاکچین ثبت می‌شوند. قرارداد هوشمند با زبان‌های برنامه نویسی مختص به بلاکچین مانند سالیدیتی (Solidity) نوشته میشود.
اسمارت کانترکت به طرفین قرارداد اجازه می‌دهد تا بدون نیاز به اعتماد به شخص ثالث برای اجرای قرارداد، تعهدات خود را عملی کرده و درخواست خود را دریافت کنند.
قرارداد هوشمند چیست؟
قرارداد هوشمند شرایطی برای طرفین قرارداد بر روی بلاکچین تعریف می‌کند که در صورت اجرای این توافقات، قرارداد هوشمند در بلاکچین ثبت شده و مفاد قرارداد اجرا میشود.
قرارداد هوشمند زیربنای بسیاری از مفاهیم دنیای ارزهای دیجیتال مانند NFT، برنامه‌های غیرمتمرکز (dApps)، متاورس و ... است.
مزایا و معایب قرارداد هوشمند
قراردادهای هوشمند با ثبت تمام اطلاعات قرارداد داخل بلاکچین، شفافیت بالایی را در قرارداد فراهم می‌کنند؛ همچنین، بعد از امضای قرارداد توسط اعضای قرارداد و ثبت آن در بلاکچین، امکان ایجاد تغییر در آن وجود تقریبا وجود ندارد که از مزیت‌های قرارداد هوشمند محسوب میشود.
از طرفی، وابستگی کامل به کدهای نوشته شده، ریسک اشتباه در کد نویسی را رقم زده که ممکن است به ضرر یا برداشت اشتباه از قرارداد منجر شود.
مزایای قرارداد هوشمند
با استفاده از قراردادهای هوشمند، توافقات بدون نیاز به شخص ثالث انجام می‌گیرند؛ بنابراین، واسطه‌ها حذف شده و فرآیند معامله به‌صورت مستقیم و بدون واسطه صورت می‌گیرد.
در ادامه به بخشی از مزایای قرارداد هوشمند اشاره میشود:
- شفافیت: طرفین قرارداد همیشه به یک نسخه از اطلاعات قرارداد دسترسی دارند که به کاهش سوء استفاده از مفاد قرارداد و شفافیت آن منجر میشود؛
- حذف واسطه: برای اجرای قرارداد، نیازی به شخص ثالث برای نظارت و مدیریت قرارداد نیست که این ویژگی، بالا رفتن سرعت اجرا و کاهش هزینه‌های قرارداد را به دنبال دارد؛
- مدل اعتماد صفر (Zero Trust): در قرارداد هوشمند، نیازی به اعتماد نیست و تمام شرایط قرارداد به صوت کاملا شفاف بر بلاکچین ثبت شده و عملا غیرقابل تغییر است.
معایب قرارداد هوشمند
زیرساخت‌های لازم برای استفاده کامل از پتانسیل قرارداد هوشمند هنوز وجود ندارد و این موضوع باعث ایجاد معایبی مانند مقیاس‌پذیری میشود.
در ادامه به بخشی از معایب قرارداد هوشمند اشاره شده است.
- سختی در اصلاح جزییات: به دلیل ماهیت بلاکچین، ایجاد کوچک‌ترین تغییرات در قرارداد بعد از ثبت آن در بلاکچین، بسیار دشوار و پر هزینه است؛
- تضاد با قوانین حفاظت از داده: طبق قوانین حفاظت از داده اتحادیه اروپا (GDPR)، افراد حق حذف اطلاعات خود را دارند، اما در صورت ثبت اطلاعات در بلاکچین، حذف آن تقریبا غیر ممکن است؛
- کمبود نیروی متخصص: با توجه به نوپا بودن این صنعت، پیدا کردن افراد با تخصص و تجربه بالا برای نوشتن قراردادهای هوشمند دشوار است؛
- مشکلات مقیاس پذیری: در حال حاضر، قدرت پردازش بلاکچین‌هایمعروف با پلتفرم‌های سنتی مانند Visa قابل مقایسه نیست؛
- ریسک کلاهبرداری: بررسی قراردادهای هوشمند، نیازمند علم و تجربه لازم است؛ در صورت عدم بررسی کامل این قراردادها و امضای آن امکان سواستفاده وجود دارد.
تفاوت قرارداد هوشمند و قرارداد سنتی
قراردادهوشمند به صورت کاملا خودکار و در فضای بلاکچین اجرا میشود؛ درصورتی که قرارداد سنتی در دنیای واقعی و با دخالت انسان تنظیم و اجرا میشود.
جدول مقایسه قرارداد هوشمند و قرارداد سنتی:
ویژگی‌ها | قرارداد سنتی | قرارداد هوشمند |
نحوه اجرا | نیازمند مداخله انسانی یا واسطه برای اجرا | اجرای خودکار با تحقق شرایط از پیش تعیین‌شده |
نیاز به واسطه | نیازمند واسطه‌های حقوقی برای اطمینان از اجرای صحیح | بدون نیاز به واسطه |
شفافیت و قابلیت ردیابی | ثبت اسناد در یک یا چند نهاد خاص و متمرکز | ثبت در بلاکچین |
امنیت قرارداد | وابسته به نهادها و مجریان قانون | امنیت از طریق رمزنگاری و محیط بلاکچین |
محیط اجرا | محیط حقوقی یا قضایی متمرکز | محیط غیرمتمرکز با شفافیت بالا |
مبنای اعتماد | نیازمند اعتماد به طرف مقابل یا نهاد واسطه | اعتماد به کد و شبکه بلاکچین و بدون نیاز به اعتماد انسانی مستقیم |
قابلیت تنظیم و اصلاح | قابل اصلاح یا لغو توسط مراجع قانونی یا طرفین | تقریبا غیرقابل ویرایش |
هزینه و زمان اجرا | بالا بودن هزینه به‌دلیل نیاز به وکیل، دفاتر اسناد و زمان اداری | هزینه و زمان کمتر به‌دلیل حذف واسطه‌ها و اجرای خودکار |
پیچیدگی نگارش | نیاز به دانش حقوقی و نگارش سنتی قرارداد | نیاز به دانش اقتصادی و کدنویسی با زبان‌هایی مانند Solidity |
نحوه کار قرارداد هوشمند
این قرارداد با استفاده از زبان‌های برنامه‌نویسی مختلف، از مزایای بلاکچین استفاده کرده و شروطی مانند If، When، Then و ... را تعریف می‌کند.
کارکرد قرارداد هوشمند دارای پنج بخش اصلی است:
توافق
ابتدا باید توافق بر شرایط و ضوابط قرارداد حاصل شود؛ سپس باید نحوه عملکرد و معیارهای قرارداد هوشمند مورد بررسی و توافق قرار بگیرد.
ایجاد قرارداد
در این مرحله، کد قرارداد هوشمند باید توسط طرفین قرارداد یا ارائه‌دهنده خدمات قرارداد هوشمند نوشته شود، در این بخش دقت در کد نویسی و امنیت کد حائز اهمیت است؛ در صورت بروز هرگونه اشتباه در این بخش، ممکن است عملکرد قرارداد با توافق طرفین در تضاد باشد.
امضا و ثبت در بلاکچین
پس از توافق و ایجاد اسمارت کانترکت، قرارداد باید با امضای طرفین در فضای بلاکچین ثبت شود، این فرایند مشابه ثبت یک تراکنش ارز دیجیتال است. پس از امضا و ثبت قرارداد در بلاکچین، قرارداد فعال شده و غیرقابل تغییر خواهد بود.
اجرا
بعد از ثبت قرارداد هوشمند در بلاکچین، زمان اجرای تعهدات قرارداد توسط اعضای قرارداد است؛ بعد از اجرای تعهدات، قرارداد هوشمند فعال شده و اقدامات مربوط برای اجرای مفاد قرارداد را اجرا می‌کند.
ذخیره‌سازی
بعد از اجرای مفاد قرارداد، نتیجه قرارداد در بلاکچین ثبت میشود. این اطلاعات به صورت دائمی و شفاف در دسترس قرار می‌گیرند و امکان ایجاد تغییر در آن تقریبا وجود ندارد.
نکات مهم در اجرای قرارداد هوشمند
اجرای درست قرارداد هوشمند به نکات مختلفی مانند انتخاب بلاکچین مناسب، اوراکل و ... وابسته است؛ همچنین، تعریف درست شروط و دسترسی‌های قرارداد هوشمند نیز حائز اهمیت است.
دسترسی قرارداد
قرارداد هوشمند باید دسترسی کاملی برای اجرای مفاد تفاهم داشته باشد؛ درصورت عدم وجود این دسترسی، اسمارت کانترکت بعد از اجرای تعهدات توسط اعضای قرارداد، امکان اجرای مفاد توافقنامه را نخواهد داشت.
برای مثال، در صورت ایجاد یک قرارداد هوشمند برای انتقال مالکیت NFT و عدم ایجاد دسترسی برای تغییر مالکیت ان اف تی، قرارداد هوشمند بعد از پرداخت وجه توسط خریدار، قادر به انتقال مالکیت آن نخواهد بود.
اوراکل (Oracle)
اطلاعات تمام قراردادهای هوشمند مختص به فضای بلاکچین نیست؛ برای برخی از قراردادهای هوشمند، به اوراکل (منتقل کننده اطلاعات) نیاز است تا اطلاعات خارج از فضای بلاکچین را تامین کند.
برای مثال، درصورتی که قرارداد در رابطه با اخبار اقتصادی باشد، دسترسی به منابع خبری برای اجرای قرارداد الزامی است. پروژه چین‌لینک (Chainlink) از اصلی‌ترین اوراکل‌ها در این زمینه است.
بلاکچین
بررسی محدودیت‌ها و قابلیت‌های بلاکچین‌های مختلف بسته به استفاده قرارداد هوشمند برای اجرای درست و کاربردی آن اهمیت دارد.
پرکاربردترین بلاکچین برای اجرای قراردادهای هوشمند، بلاکچین اتریوم است. بلاکچین اتریوم برای بار اول، امکان اجرای قراردادهوشمند را فراهم کرده است.
در حال حاضر، بلاکچین‌های مختلف مانند سولانا آوالانچ و ... هم امکان ثبت قرارداد هوشمند را دارند.
کاربردهای قرارداد هوشمند
قراردادهای هوشمند در اکثر حوزه‌ها (صنعت هنر، سرگرمی، بلاکچین، بانکداری و ...) کاربرد دارند. در ادامه به بخشی از کاربردهای قرارداد هوشمند اشاره شده است.
کاربرد قرارداد هوشمند در هنر
هنرمندان این امکان را دارند تا با ثبت یک قرارداد هوشمند، مالکیت اثر هنری خود را در بلاکچین ذخیره کرده و ریسک دزدیده شدن آثار را به حداقل برسانند.
دیگر استفاده از قرارداد هوشمند در صنعت هنر مربوط به قراردادهای بین هنرمندان و کمپانی‌های تولید اثار هنری است.
با تعیین میزان سهم هنرمند و کمپانی در قرارداد هوشمند، سهم هر طرف از درآمد اثر با سرعت بالا و بدون خطا پرداخت میشود؛ در واقع نیازی به هزینه‌های اضافی برای قرارداد های پیچیده و حسابداری های زمان بر نیست.
کاربرد در فضای غیرمتمرکز (DeFi)
قرارداد هوشمند، امکان ارائه خدمات متنوعی به صورت غیرمتمرکز را فراهم کرده است؛ حوزه دیفای ابتدا به معاملات همتا به همتا (P2P) محدود بود، اما استفاده از قراردادهای هوشمند، امکان ارائه خدماتی مانند وام‌دهی، معاملات مشتقه و ... را فراهم کرده است.
توکن غیرقابل تعویض (NFT)
پایه اصلی حوزه NFT، قرارداد هوشمند است؛ قرارداد هوشمند با تعریف مالکیت بر دارایی دیجیتال، امکان ایجاد مفهومی به اسم توکن غیر قابل تعویض (NFT) را فراهم کرده است.
همچنین، قرارداد هوشمند امکان ایجاد شروط اضافه در حوزه NFT مانند پرداخت حق امتیاز در فروش‌های بعدی، کنترل دسترسی به پلتفرم‌های شخصی و ... را فراهم می‌کند.
مدیریت فرایند تولید و تحویل
در شرکت‌های مختلف این امکان وجود دارد تا با ثبت قوانین حاکم بر شرکت در قرارداد هوشمند، فرآیند مدیریت و نظارت بر فعالیت شرکت را به صورت کاملا خودکار انجام داد. برای مثال، اگر پروژه‌ای خارج از زمان‌بندی تعریف شده تحویل شود، قرارداد می‌تواند اقداماتی مانند اطلاع‌رسانی را به صورت خودکار انجام دهد.
ثبت اطلاعات شخصی و کاربردی
افراد می‌توانند با ثبت اطلاعات خود در یک قرارداد هوشمند و ذخیره آن در کارت دیجیتال، اطلاعات مختلفی از خود مانند رزومه کاری، اطلاعات هویتی، تجریبات و ... را به صورت قرارداد هوشمند حمل کرده و درصورت نیاز از آن استفاده کنند.
با اتصال قرارداد هوشمند به پلتفرم‌های مختلف، شخص ثالث تنها به اطلاعاتی دسترسی خواهد داشت که صاحب قرارداد اجازه مشاهده آن را داده است؛ این اطلاعات می‌توانند برای فرآینداعتبارسنجی مورد استفاده قرار گیرند.
انتخابات و رای‌گیری
استفاده از قراردادهای هوشمند در رای‌گیری‌های مختلف، باعث افزایش شفافیت و از بین رفتن الزام حضور فیزیکی برای ثبت رای میشود.
به دلیل ثبت آرا در بلاکچین، امکان تغییر و دستکاری در آن به حداقل می‌رسد.
ریسک‌های قرارداد هوشمند
استفاده از قراردادهای هوشمند، علاوه بر ریسک اشتباه در کد نویسی، ریسک کلاهبرداری را نیز به دنبال دارد. در این قراردادها بعد از امضای آن توسط اعضای قرارداد، امکان تغییر در شرایط قرارداد وجود ندارد؛ این مورد باعث شده تا شرایط سواستفاده از افراد مشهور فراهم شود. عدم بررسی دستورات قرارداد هوشمند، می‌تواند به از دست رفتن دارایی منجر شود.
برای مثال در یک برنامه غیرمتمرکز، یک قرارداد هوشمند مربوط به اتصال ولت به پلتفرم ارائه میشود؛ عد از تایید این قرارداد، دستور اتصال ولت به پلتفرم صادر خواهد شد.
اما این قرارداد هوشمند، دستوری برای تراکنش دهمِ ولت ایجاد می‌کند؛ بدین ترتیب، کل موجودی به کیف پول تعیین‌شده توسط نویسنده قرارداد هوشمند منتقل میشود؛ درصورت عدم بررسی کل دستورات قرارداد، امکان سوء استفاده وجود دارد.
راه‌های مقابله با کلاهبرداری از طریق قراردادهای هوشمند
اقداماتی مانند بررسی کد برنامه نویسی قرارداد هوشمند به پیش‌گیری از تبعات سوء استفاده از قراردادهای هوشمند کمک می‌کند.
راه‌های مقابله با کلاهبرداری از طریق قرارداد هوشمند:
- بررسی کد قرارداد هوشمند: امکان بررسی سلامت کد قرارداد هوشمند در پلتفرم‌هایی مانند سالیدیتی اسکن (SolifityScan) وجود دارد؛
- بررسی وبسایت: پیش از اتصال کیف پول به هر پلتفرمی، باید اعتبار و سابقه آن پلتفرم مورد بررسی قرار گیرد؛
- بررسی آدرس سایت: تعداد زیادی پروژه های کلاهبرداری با اسم‌های نزدیک به پلتفرم‌های معروف و قابل اعتماد وجود دارند؛ بررسی صحت آدرس پلتفرم مورد استفاده، ریسک استفاده از قرارداد هوشمند را کاهش می‌دهد.
بهترین بلاکچین‌های قرارداد هوشمند
بلاکچین‌های مختلفی قابلیت اجرای قرارداد هوشمند را به خدمات خود اضافه کرده‌اند؛ اما اولین آن‌ها، بلاکچین اتریوم است.
به مرور زمان بلاکجین‌های متفاوتی مانند آوالانچ و سولانا از قابلیت اجرای قرارداد هوشمند برای جذب کاربران استفاده کردند. بلاکچین‌های پرکاربرد برای اجرای قراردادهای هوشمند:
- اتریوم (Ethereum)
- ترون (Tron)
- سولانا (Solana)
- آوالانچ (Avalanche)
- پولکادات (Polkadot)
- بایننس اسمارت‌چین (Binance SmartChain)
- تزوس (Tezos)
- شبکه تلگرام (Ton)
- الگوراند (Algorand)
زبان‌های برنامه نویسی قرارداد هوشمند
کدهای قرارداد هوشمند به زبان‌های برنامه نویسی متفاوتی مانند سالیدیتی (Solidity)، راست (Rust)، وایپر (Vyper) و ... نوشته میشود.
زبان برنامه‌نویسی قرارداد هوشمند، تاثیر مستقیمی در هزینه‌های استفاده از آن قرارداد دارد.
پر استفاده ترین زبان‌های برنامه نویسی برای قراردادهای هوشمند:
- سالیدیتی (Solidity)
- وایپر (Vyper)
- یول (Yul)
- راست (Rust)
- موو (Move)
جمع‌بندی
قراردادهای هوشمند با اعمال شروط غیرقابل تغییر و اجرای خودکار، باعث افزایش شفافیت، امنیت و سرعت در تعاملات می‌شوند.
این قراردادها با ایجاد دستورهایی مانند If، Then،When و ... تمام فرایند یک قرارداد اعم از توافق، ثبت و اجرای آن را به صورت خودکار انجام می‌دهد. همچنین، قراردادهای هوشمند در بیشتر زمینه‌ها در زندگی عادی مانند قراردادهای املاک، رای گیری، خدمات حوزه غیر متمرکز (DeFi) و ... کاربرد دارند.
کدنویسی قراردادهای هوشمند با زبان‌های مختلفی مانند سالیدیتی (Solidity)، وایپر (Vyper)، یول (Yul) و ... انجام میشود؛ بدین ترتیب، استفاده از قراردادهای هوشمند بدون داشتن دانش و تجربه کافی، ریسک‌هایی مانند پروژه‌های کلاهبرداری و اشتباه در کدنویسی را به همراه دارد.
