رکود، دوره‌ای در چرخه اقتصاد است که با افزایش نرخ بیکاری و تقاضای ضعیف مصرف‌کنندگان همراه است؛ در این شرایط، دولت و بانک مرکزی سیاستهای انبساطی را برای بازگشت رشد اقتصادی در پیش می‌گیرند که تاثیر اصلاحی بر بازارها دارد. بدین ترتیب، تقاضا برای دارایی‌های امن افزایش می‌یابد.
رکود چیست؟
طبق تعریف آکادمیک، درصورت ثبت رشد اقتصادی منفی در دو فصل متوالی، اقتصاد وارد دوره رکود خواهد شد.
در این دوره، تولیدات کاهش می‌یابد و شرکت‌ها برای تعدیل نیرو اقدام می‌کنند؛ این موضوع منجر به افزایش نرخ بیکاری، کاهش رشد دستمزدها، کاهش شدید تقاضا و اعتماد مصرف‌کنندگان میشود. عواقب و تاثیر منفی رکود در اقتصاد:
- افزایش بیکاری: با کاهش تقاضا و فروش، شرکت‌ها دست به تعدیل نیرو می‌زنند؛
- کاهش رشد دستمزدها: با افزایش نرخ بیکاری و سرد شدن بازار کار، رشد دستمزدها کاهش می‌یابد؛
- کاهش تقاضا: در نتیجه افزایش بیکاری و کاهش دستمزدها، تقاضای مصرف‌کنندگان به‌طور چشمگیری کاهش می‌یابد؛
- تضعیف اعتماد مصرف‌کننده: در دوره رکود، اعتماد مصرف‌کنندگان به وضعیت فعلی و آینده اقتصاد خدشه‌دار میشود؛
- افزایش پس‌انداز: با عدم اطمینان از شرایط اقتصادی، مصرف‌کنندگان به پس انداز روی می‌آورند.
رکود اقتصادی چگونه شکل می‌گیرد؟
عوامل متعددی همچون سیاستهای پولی و مالی، شوکهای اقتصادی (جنگ، اختلالات زنجیره تامین، بیماری همهگیر و...)، افزایش ارزش پول و کاهش تقاضای مصرف‌کننده قادر به ایجاد رکود هستند.
سیاست پولی انقباضی
سیاست پولی انقباضی مثل افزایش نرخ بهره، یکی از اصلی‌ترین دلایل ایجاد رکود است؛ افزایش نرخ بهره از طریق جذب نقدینگی و کاهش تقاضای کسب و کارها برای اخذ وام (به دلیل نرخ سود بالا)، سطح نقدینگی را کاهش می‌دهد.
افزایش نرخ بهره معمولا برای کنترل تورم (Inflation) انجام میشود اما اگر افزایش هزینه استقراض شدید و طولانی مدت باشد، به رکود منجر میشود.
افزایش ارزش پول
کشورهایی که دائما با تقویت ارز خود مواجه هستند و تورم منفی دارند (مثل ژاپن یا سوئیس)، به‌دلیل ضعف تقاضا، رشد اقتصادی ضعیف دارند و در دوره‌هایی احتمال وقوع رکود نیز وجود دارد.
سیاستهای مالی
در برخی دوره‌ها که دولت مالیات را افزایش می‌دهد، رشد اقتصادی به‌دلیل تحت فشار قرار گرفتن تولیدکنندگان کاهش می‌یابد.
شوکهای اقتصادی
شوکهای اقتصادی مثل جنگ، کمبود عرضه و بیماری همهگیر مثل کرونا، با کاهش فعالیت تولید و افزایش بیکاری، رکود را رقم می‌زنند.
در تصویر، کاهش شدید رشد اقتصادی و رکود آمریکا در اثر پاندمی کرونا و تعطیلی کسب و کارها در سال 2020، قابل مشاهده است.
بزرگترین بحران‌های رکود اقتصادی
در تاریخ اقتصاد، بحران‌های رکود شدیدی وجود داشته که ورشکستگی بسیاری از کسب و کارها را به دنبال داشته است.
اما با پیشرفت علم اقتصاد و گسترش ابزارهای بانک مرکزی برای کنترل سیاست پولی و نقدینگی، چرخه‌های رکود کمرنگ تر شده‌اند؛ به‌طوری که در بحران کرونا، فقط یک رکود خفیف در آمریکا ایجاد شد و اقتصاد خیلی زود به مسیر رشد خود بازگشت.
بحران مالی 2008
رکود اقتصادی 2008 یکی از بزرگترین بحران‌های اقتصادی در تاریخ معاصر است که از آمریکا آغاز شد و عواقب آن در ابعاد جهانی گسترش پیداکرد.
بحران اقتصادی 2008 ناشی از مشکلات عمیق در سیستم بانکی، به‌ویژه در بخش وام‌های مسکن بود. بانک‌ها بدون نظارت کافی و در مقیاسی گسترده، وام مسکن با نرخ بهره متغیر اعطا کرده بودند؛ با افزایش نرخ بهره، وام گیرندگان توانایی بازپرداخت نداشتند و بحران آغاز شد.
بحران رکود در ابعاد جهانی نیز گسترش پیدا کرد؛ چرا که بسیاری از موسسات مالی خارجی نیز در اوراق بهادار مربوط به وام‌های مسکن آمریکا سرمایه‌گذاری کرده بودند؛ در پی بحران مالی 2008، نرخ بیکاری افزایش یافت، کسب‌وکارها دچار مشکل شدند و میلیون‌ها نفر خانه‌های خود را از دست دادند.
این بحران در نهایت با کاهش شدید نرخ بهره، سیاستهای پولی انبساطی و اصلاحات ساختاری عمیق در سیستم بانکی و نظارتی برطرف شد.
دهه گمشده اقتصاد ژاپن
در دهه 90 میلادی که دهه گمشده اقتصاد ژاپن نامیده میشود، رکود طولانی مدتی شکل گرفت که در نتیجه تبعات قرارداد پلازا، افزایش ارزش ین و کاهش صادرات کالاهای ژاپنی بود.
بانک مرکزی ژاپن در اوایل دهه 90 برای مقابله با تورم، نرخ بهره را به‌شدت افزایش داد و این موضوع منجر به ترکیدن حباب بازار سهام و مسکن شد؛ بسیاری از شرکت‌ها در این دوره با بحران مالی مواجه شدند.
چه راهی برای عبور از رکود اقتصادی وجود دارد؟
دولت و بانک مرکزی با اتخاذ سیاستهای تسهیل پولی و مالی و حمایت از تولید، سعی می‌کنند تا بحران رکود را پشت سر بگذارند. ابزارهای دولت برای مقابله با رکود:
- سیاست پولی انبساطی؛
- سیاست مالی انبساطی؛
- ایجاد ثبات سیاسی.
سیاست پولی انبساطی
بانک مرکزی با ابزارهای خود، سطح نقدینگی را افزایش می‌دهد تا رونق اقتصادی را بازگرداند. ابزارهای سیاست پولی انبساطی:
- کاهش نرخ بهره: کاهش نرخ بهره نقدینگی را از سیستم بانکی خارج می‌کند. همچنین، تقاضای تولیدکنندگان برای اخذ وام بیشتر میشود؛
- خرید اوراق: با سیاست تسهیل کمی (QE)، بانک مرکزی سطح نقدینگی را با خرید اوراق افزایش می‌دهد؛
- کاهش نرخ ذخیره قانونی: بانک مرکزی با کاهش نرخ ذخیره قانونی، نقدینگی بانک‌ها را افزایش می‌دهد که افزایش وام‌دهی را به دنبال دارد.
سیاست مالی انبساطی
دولت با سیاستهای مالی انبساطی از تولید و کسب و کارها حمایت می‌کند؛ سیاستهای مالی انبساطی:
- افزایش هزینه‌های دولت: هزینه دولت در پرژه‌های زیرساختی با اشتغال‌زایی و افزایش تقاضا رشد اقتصادی را افزایش می‌دهد؛
- کاهش مالیات: کاهش مالیات منجر به افزایش درآمد شخصی قابل تصرف (DPI) و افزایش سرمایه گذاری در تولید میشود؛
- حمایت تولیدکننده: حمایت دولت از بخش خصوصی و توسعه فناوری‌های نوین برای افزایش بهره‌وری و ایجاد بازارهای جدید.
ایجاد ثبات سیاسی
تنش‌های سیاسی از طریق کاهش اعتماد مصرف‌کننده و فرار سرمایه گذار خارجی، رشد اقتصادی را کاهش می‌دهد. دولت با ایجاد ثبات سیاسی و اقتصادی، زمینه را برای تقویت تقاضای داخلی و جذب سرمایه گذار خارجی فراهم می‌کند.
ابزارهایی برای پیش‌بینی رکود
بطور کلی پیش‌بینی رکود مبهم و پیچیده است اما تضعیف رشد اقتصادی را پیش از وقوع رکود می‌توان در داده‌های اقتصادی مشاهده کرد؛ در زمان علائم هشداردهنده مثل تضعیف بازارکار، تقاضا و احساسات مصرف‌کننده، بانک‌های مرکزی اقدامات پیش‌گیرانه را برای جلوگیری از رکود انجام می‌دهند.
داده PMI
مدیران بخش تدارکات در گزارش PMI، نظرات خودرا درباره شرایط تولید به اشتراک میگذارند، اگر نکته نگران‌کننده‌ای وجود داشته باشد، این نکته در داده PMI ظاهر میشود.
داده‌های اشتغال
تضعیف بازار کار زنگ خطری جدی برای رکود است. درصورتی که داده‌های تغییرات مشاغل مثل (NFP، APD و..) و نرخ بیکاری شدیدا تضعیف شوند، این اتفاق تاثیر چشمگیری بر رشد اقتصادی خواهد داشت.
احساسات مصرف‌کننده
اگر مصرف‌کنندگان از نظر مالی تحت فشار باشند، در نظرسنجی‌های احساسات مصرف‌کننده قابل مشاهده خواهد بود.
پیش‌بینی رکود از طریق منحنی بازده
زمانی که منحنی بازده نزولی یا معکوس شود، یک هشدار جدی برای رکود تلقی میشود؛ زیرا در نتیجه ترس از یک بحران خاص، تقاضا برای اوراق بلندمدت افزایش می‌یابد.
نکته: معکوس شدن منحنی بازده الزاما به معنی رکود قریب الوقوع نیست؛ اما وقتی منحنی بازده معکوس شود، هشدار جدی است.
دارایی‌هایی با بیشترین رشد در دوره رکود اقتصادی
به دلیل تضعیف تولید و کاهش نقدینگی در دوره رکود، دارایی‌های ریسکی مثل سهام یا ارز دیجیتال به طرز چشمگیری سقوط می‌کنند. در مقابل، سرمایه گذاران به خرید دارایی‌های امن روی می‌آورند؛ در واقع سنتیمنت بازار در دوره رکود، ریسک‌گریزی است؛ دارایی‌های امن با بیشترین تقاصا در دوران رکود:
طلا و فلزات گران‌بها
به دنبال عرضه محدود، طلا در برابر تورم مقاوم است؛ همین موضوع منجر به افزایش ارزش آن در بلندمدت میشود. از طرفی، کاهش نرخ بهره نیز تاثیر صعودی روی طلا دارد.
نکته: فلزات گران‌بها مثل نقره و پلاتین نیز رفتار مشابه دارند اما به دلیل کاربرد آنها در صنعت، نوسانات شدیدتری دارند.
اوراق قرضه دولتی
اوراق قرضه دولتی، به عنوان یک دارایی فوق کم ریسک، در دوره رکود مورد تقاضا قرار می‌گیرند؛ درصورت شدید بودن بحران اقتصادی و وجود ریسک‌های پیش‌بینی نشده، دولت توانایی پرداخت سود اوراق را دارد؛ بدین دلیل، اوراق قرضه دولتی به عنوان یک دارایی فوق کم ریسک شناخته می‌شوند.
ارزهایی با ماهیت امن
به دنبال تقاضای ضعیف در دوره رکود، تورم کاهش یافته یا ثابت می‌ماند (بجز مواقع رکود تورمی)؛ بنابراین نگه داری ارز فیات نیز گزینه جذابی خواهد بود.
ارزهای USD،JPY و CHF در زمان ترس از رکود اقتصادی (ریسک‌گریزی بازار)، در بازار فارکس تقویت می‌شوند.
جمع‌بندی
رکود یک چرخه اقتصادی ناخوشایند است که در نتیجه سیاستهای پولی و مالی انقباضی یا دیگر عوامل رخ می‌دهد.
رکود اقتصادی به افزایش نرخ بیکاری و کاهش تورم (به دلیل تقاضای ضعیف) منجر میشود. همچنین در این دوره، دارایی‌های امن مثل طلا، اوراق و ارزهایی با ماهیت ریسک گریزی، مورد تقاضا قرار می‌گیرند.
